साधनाको पहिलो कदम: शास्त्र अध्यन--प्रा. ड़ा. नारायण कुँवर

बिराट नेपाल 2013-12-15

साधनाको पहिलो कदम शास्त्रको अध्यन हो| शास्त्रको अध्यनबाट सही सदगुरुको चरणमा पुग्न र सदगुरुको उपदेश र निर्देशन बुझेर साधना गर्न सजिलो हुन्छ|

हिन्दु धर्मको मूल ग्रन्थ वेद हो| बुद्ध धर्मको प्रबर्द्धन भगवान् बुद्धबाट, क्रिस्चियन धर्मको क्राइष्टबाट र इस्लाम धर्मको मोहमदबाट भएको हो| तर हिन्दु धर्मको प्रबर्द्धन भने कुनै एउटा बुद्धपुरुषबाट भएको होइन| हिन्दु धर्मको प्रबर्द्धन वेदबाट भएको हो| वेदको शाब्दिक अर्थ ‘ज्ञान’ हो र त्यो ज्ञान विभिन्न ऋषिहरुबाट प्राप्त भएको हो|

वेदहरु चारवटा छन्: ऋगवेद, सामवेद, यज्रुर्वेद, र अथर्ववेद, तर सबैलाई मिलायर वेद मात्र भन्ने गरिन्छ| विषय अनुसार वेदलाई तिन भागमा विभाजित गरिएको छ: (१) कर्म-काण्ड (२) उपासना-काण्ड र (३) ज्ञान-काण्ड| पहिलो भाग रिति-रिवाज, दोस्रो भाग पूजा-आराधना र तेस्रो भाग ज्ञान सँग सम्बन्धित छ| ज्ञान सँग सम्बन्धित भागलाई उपनिषद भनिन्छ|

ऋषिहरुले आफ्नो अन्तर्दृष्टिद्वारा प्रारप्त गरेको परमसत्यको ज्ञानलाई शब्दमा परिभाषित गरिएको ग्रन्थ हो उपनिषद| वेदको अन्तिम भाग भएकाले उपनिषदलाई वेदान्त पनि भनिन्छ| परमसत्यको ज्ञान ऋषिहरुको अन्तस्करणमा श्रवण भएको हुँदा उपनिषद्लाई श्रुति प्रस्थान पनि भनिन्छ| उपनिषद २१६ छन् जसमध्य १२ वटा सबभन्दा बढी महत्वका छन्| तिनीहरू हुन्: १.ईश, २. ऐतरेय, ३.कठ, ४. केन, ५. छान्दोग्य, ६. प्रश्न, ७.  तैत्तिरीय, ८. बृहदारंयक ९. मांडूक्य, १०. मुन्ड़क ११. कौषितकि, र १२. श्वेताश्वतर|

उपनिषद् पछि दुईवटा अरू महत्वपूर्ण ग्रन्थहरु - ब्रह्मसूत्र र भागवद गीता लेखिए| उपनिषदमा ऋषिहरुले आफूले प्राप्त गरेको ज्ञानलाई जस्ताको त्यस्तै प्रस्तुत गरेका थिए| बदरायण ऋषिले त्यो ज्ञानलाई तर्क बितर्क गरेर प्रस्तुत गर्नु भयो, जसलाई ब्रह्मसूत्र भनिन्छ| उपनिषद्को ज्ञानलाई तर्कपूर्ण ढङ्गबाट प्रस्तुत गरिएको हुनाले ब्रह्मसूत्रलाई न्याय प्रस्थान पनि भनिन्छ| उपनिषदमा प्राप्त ज्ञानको आधारमा मानिसको दैनिक जीवनलाई नियमित गर्ने उदेश्यले बदरायण ऋषिले फेरी आर्को ग्रन्थ तयार पार्नु भयो जस्को नाम भागवद गीता हो| मानिसको दैनिक जीवनमा प्रयोग गरिने हुनाले भागवाद गीतालाई स्मृति प्रस्थान पनि भनिन्छ|

उपनिषद्, ब्रह्मसूत्र र भागवद गीतालाई समग्रतामा प्रस्थान त्रयी भनिन्छ| हिन्दु धर्मका जति पनि ग्रन्थहरु छन्, ती सबैका आधार प्रस्थान त्रयी हुन्| महत्वपूर्ण प्राचीन ग्रन्थहरु यस प्रकारका छन्:

१. पुराणहरु: पुराणहरुको उदेश्य आध्यात्मिक ज्ञानलाई कथा द्वारा रोचक बनाएर सर्वसाधारणलाई बुझाउनु हो| पुराणका कतिपय कुराहरू सत्य छन् भने कतिपय कुराहरू काल्पनिक छन्| त्यसैले पुराणहरु एक प्रकारले सामाजिक उपन्यास जस्तै हुन्| पुराणहरु १८ वटा छन् जसमध्य भागवत पुराण र विष्णु पुराण प्रसिद्ध छन्|

२. स्मृतिहरू: स्मृतिहरू हिन्दु धर्मका कानुन हुन| वैयक्तिक आचरण र समाजिक परिपाटीलाई स्मृतिहरूले निर्धारित गर्छन| बिस भन्दा बढी स्मृतिहरु मध्ये मनु स्मृति, यज्ञबल्क्य स्मृति र परासार स्मृति प्रसिद्ध छन्|

३. इतिहास: रामायण र महाभारतलाई इतिहास भनिन्छ| यी दुईवटा ऐतिहासिक ग्रन्थ मार्फत हिन्दु धर्मका सिध्दान्त र आदर्शलाई सर्वसाधारणको हृदयमा पुराउने प्रयत्न गरिएको छ| इतिहासलाई सर्वसाधारणका वेद मानिन्छ|

४. आगमहरु: आगममा देवी देवतालाई पूजा-आराधना गर्ने विधि र पूजा गर्दा अपनाउनु पर्ने नियमको वर्णन गरिएको हुन्छ| यी ग्रन्थहरुमा मन्दिर र मुर्ति बनाउने नियम पनि उल्लिखित हुन्छन| वैष्णव, शैव्य र शक्त सम्प्रदायका भिन्दा भिन्दै आगामहरु छन्|

प्राचीन ग्रन्थहरुका अतिरिक्त विभिन्न समयका सन्तहरुले हिन्दु धर्म सम्बन्धी लेखेका थुप्रै किताबहरू छन्| करिब बारहसौ वर्ष पहिला हिन्दु धर्मलाई पुनरोत्थान गर्ने आदी शंकराचार्यले आफूले लेखेको विवेक चुडामणिलाई सम्पूर्ण वेदको सिरमुकुट, अत्यन्त गूढतत्व र आफ्नो उच्चतम सिद्धान्त भन्नु भएको छ| आधुनिक समयका सन्तहरुलाई प्राचीन काल देखि जम्मा भएको ज्ञान उपलब्ध भएकाले उहाँहरुले लेखेका किताबहरू धेरै ज्ञानबर्द्धक मात्र नभएर पढन र बुझन पनि त्यत्तिकै सजिला छन्|

उपयोगिताको हिसाबले भागवद् गीता हिन्दुहरूको सबभन्दा महत्वपूर्ण ग्रन्थ हो| हिन्दुहरूको लागि भागवद् गीता क्रिस्चियनहरुको लागि बाइबल र मुस्लिमहरुको लागि कुराण जस्तै हो| अन्य धर्म मान्ने पश्चिमी मुलुकका उच्च बौद्धिक स्तरका व्यक्तिहरूले पनि भागवद् गीता पढने गर्छन| हेनेरी डेविड थोरो र राल्फ वाल्ड़ो एमर्सन जस्ता विश्व प्रसिद्ध अमेरिकी चिन्तकहरुले पनि भागवद् गीता नियमित पढने गर्थे| आफ्नो बिश्वप्रशिद्ध कृति ‘वाल्ड़ेन् पोंड’ मा हेनेरी डेविड थोरोले लेखेका छन् – बिहान म आफ्नो चेतनालाई भागवद् गीताको उच्चतम र ब्रह्मान्डिय दर्शनद्वारा स्वच्छ बनाउँछु, किनकि जस्को रचना गर्दाखेरिको देवताहरुको युग बितिसकेको छ र जस्को तुलानामा आधुनिक विश्व र यसको साहित्य तुच्छ र अर्थहीन लाग्छ (In the morning I bathe my intellect in the stupendous and cosmogonal philosophy of Bhagavad-gita, since whose composition years of the gods have elapsed and in comparison with which our modern world and its literature seems puny and trivial)| वेदको प्रशंसामा थोरोले लेखेका छन् - हेब्रुहरुको धर्म र दर्शन जंगली र रुखा जनजातिका मानिसहरूको हो जसमा बैदिक संस्कृतिको जस्तो सभ्यपनता तथा बौद्धिक परिस्कृतता र तृष्णता छैन (The religion and philosophy of the Hebrews are those of a wilder and ruder tribe, wanting the civility and intellectual refinements and subtlety of Vedic culture)| (यहुदी धर्मबाट आएको हुनाले हेब्रुहरुको धर्म र दर्शन भन्नाले क्रिस्चियन धर्म पनि पर्दछ)| जर्मनीका विश्वप्रसिद्ध दार्शनिक शोपेनहावरले भागवद् गीता पढेको पहिलो दिन खुसीले उन्मुक्त भएर गीतालाई टाउकोमा राखी रातभरि सडकमा नाचेका थिए| उनले त वेद कुनै दिन विश्वको धर्म बन्छ भनेका छन् |

आइन्स्टाइनले भागवद् गीता पढेपछि भनेका थिए – हामी सबैको सम्मिलित ज्ञान गीताको अगाडी फिका छ| एटमिक बम्बका पिता मानिने रबर्ट जे. ओप्पेन्हेमरले एटमिक बम्बको प्रथम परिक्षण बिस्फोटन हुनबित्तिकै भागवद गीताको एउटा श्लोकको स्मरण गरेका थिए| जुनसुकै प्रयोजनको लागि उनले भागवद गीताको श्लोक स्मरण गरेका भए पनि पश्चिमका महान् चिन्तकहरुदेखि लियर ठुला वैज्ञानिकहरू समेतले भागवद गीता अध्यन गर्दा रहेछन् भन्ने कुरा थाहा हुन्छ| एप्पल कम्प्युटरका स्टिब जब्सले पनि भागवद गीताको संदेशबाट प्रभावित भएर गुरुको खोजीमा इन्डिया पुगेका थिए|

अमेरिकी राष्ट्रपति चुनावको प्रचार प्रसार ताका एकजाना पत्रकारले सोधेको प्रश्नको जवाफमा उम्मेदबार बराक ओबामाले भन्नु भएको थियो – जति व्यस्त भए पनि समय निकालेर प्रत्यक दिन बाइबल पढछु| धार्मिक व्यक्तिले खराब काम गर्दैन भन्ने मान्यताले सार्वजनिक पदको लागि चुनावमा उठेको उम्मेदवारको धार्मिक पृष्ठभूमि प्रति अमेरिकी नागरिकहरुको ठुलो चासो रहेको हुन्छ| चुनाव जितेपछि पनि अमेरिकाको राष्ट्रपतिले बाइबल छोएर सपथ लिनु पर्छ| नेपालका हाम्रा नेताहरूले पनि गीता पढने र पद ग्रहण गर्दा गीता छोएर सपथ लिने गरेको भए देश आज यो स्थितिमा पुग्ने थिएन|

अध्यात्मिक ज्ञानको लागि पढन लेख्न सक्ने प्रत्यक हिन्दुले भागवद् गीता पढ्नै पर्छ| भागवद् गीता पाठ गरेर मात्र अध्यात्मिक ज्ञान हुँदैन| प्रत्यक श्लोकको अर्थ बुझ्ने गरी अध्यन गर्नु पर्छ| अर्थ बुझेपछि त्यसलाई व्यवहारमा पनि ल्याउनु पर्छ|

भागवद गीताको संस्कृत श्लोकको नेपाली अनुवाद र कुनै संस्करणमा त्यसको लामो तात्पर्य लेखिएको हुन्छ| लामो तात्पर्य पढ्न समय लाग्ने हुनाले अधिकांश श्लोकको तात्पर्य नपढेर अनुवाद मात्र पढे पनि अर्थ बुझिन्छ| उदाहरणको लागि तलको श्लोकलाई लिन सकिन्छ:

तद्विद्धि प्रणीपातेन परिप्रश्नेन सेवया|
उपदेक्षयन्ति ते ज्ञानम् ज्ञानिनस्तत्वदर्शिन||४:३४||

भक्तिबेदान्त बुक ट्रष्ट संस्करणको भागवद् गीतामा यस श्लोकको अनुवाद यस्तो छ: ‘गुरुका नजिक गएर सत्यलाई बुझ्ने चेष्टा गर| बिनम्रतापूर्वक गुरुका सामु आफ्ना जिज्ञासाहरु राख, गुरुको सेवा गर, अनि सत्यको दर्शन पाएका ज्ञानी गुरुले यथार्थ ज्ञान प्रदान गर्नेछन|’ यो श्लोकको अनुवाद मात्र पढे पनि अर्थ बुझिन्छ| तात्पर्य पढ्न पर्दैन|

परमगुरु ओशोले भागवत गीताको विस्तृत व्याखा गरेर अति रोचक र ज्ञानबर्द्धक प्रबचन दिनु भएको छ| प्रबचनका किताबहरू पनि छापिएका छन्| किताब पढ्न समय नहुने वा पढ्न नसक्नेकालागि प्रबचनका सिडीहरु पनि उपलब्ध छन्|

धर्मको लक्ष आत्मज्ञान हो| प्रबचन सुनेर मात्र आत्मज्ञान नहुने भए जस्तै शास्त्र अध्यन गरेर मात्र पनि आत्मज्ञान हुँदैन| तर शास्त्र अध्यनको उपयोगिता छ| शास्त्र अध्यनबाट साधनाको पृष्ठभूमि तयार हुन्छ |